W ziemi ukryte są ślady historii sięgające wielu tysięcy lat wstecz. Budowa drogi mogłaby doprowadzić do zniszczenia cennych zabytków, dlatego bardzo często wykonywane są ratownicze badania archeologiczne. Konieczność zlecania i finansowania badań archeologicznych przez GDDKiA na terenach planowanych i istniejących dróg krajowych i autostrad wynika z przepisów obowiązującego prawa krajowego oraz unijnego.
Współpraca z Narodowym Instytutem Dziedzictwa
Realizując swoje zadania statutowe, GDDKiA zleca wykonywanie badań archeologicznych w obrębie planowanych i realizowanych przedsięwzięć na podstawie decyzji właściwych terytorialnie wojewódzkich konserwatorów zabytków. Narodowy Instytut Dziedzictwa swoją wiedzą merytoryczną i doświadczeniem wspiera działania GDDKiA.
Przygotowanie i planowanie
Informacje o zabytkach, czy też dobrach kultury, pojawiają się już na wczesnych etapach przygotowania inwestycji, podczas wielokierunkowych i wieloaspektowych analiz i konsultacji, w które zaangażowani są między innymi wojewódzcy konserwatorzy zabytków. Kompleksowość i kompletność danych uzyskiwanych na etapie przygotowania inwestycji jest istotna z punktu widzenia inwestora. Na ich podstawie można lepiej realizować prace projektowe oraz zaplanować i oszacować koszty oraz czas niezbędnych badań archeologicznych.
Tradycja i nowoczesność w badaniach
System realizacji badań archeologicznych wykorzystywany w GDDKiA opiera się na tradycyjnym podziale na badania: rozpoznawcze, wykopaliskowe i tzw. nadzory prowadzone już w trakcie prac budowlanych.
Szczególny nacisk kładziony jest na badania rozpoznawcze (tzn. badania powierzchniowe i sondażowe), wykonywane tradycyjnie, lecz wspierane nowoczesnymi metodami. Wykorzystywany jest m.in. laserowy skaning powierzchni (tzw. LiDAR - Light Detection and Ranging), analiza zdjęć lotniczych (lub dostępnych zdjęć satelitarnych), czy też programowe użycie wykrywaczy metali (np. na terenach z utrudnioną obserwacją lub na obszarach pól bitewnych).
W uzasadnionych przypadkach stosuje się również inne rodzaje metod poszukiwawczych, takie jak badanie próbek na podwyższoną obecność fosforu albo badania podwodne z użyciem sonaru.
Powierzchniowo i przestrzennie
Zgodnie z przyjętą metodyką - badaniami powierzchniowymi powinno objąć się pas planowanej drogi wraz z przylegającym terenem. W trakcie prac, poza rozpoznaniem danego odcinka, weryfikuje się znane z kwerendy źródłowej stanowiska (o ile takie znajdują się w pasie inwestycji) oraz punkty wskazane na podstawie innych, pomocniczych metod. Istotne jest rozpoznawanie i lokalizowanie obszarów szczególnie predestynowanych do osadnictwa pradziejowego. W związku z tym zaleca się szczegółowe rozpoznawanie wszelkich dostępnych do obserwacji powierzchni terenu (nawet tych ze znacznie ograniczoną przez roślinność widocznością).
Rozpoznawcze badania wąskoprzestrzenne, tzw. sondaże, zazwyczaj wykonuje się na powierzchni 1 ara w formie otwartego wykopu. Istnieją różne zastosowania tej metody badań - np. rozpoznanie ograniczone tylko do terenu stanowisk archeologicznych czy też rozpoznawanie wyłącznie miejsca potencjalnego osadnictwa pradziejowego. Ich zakres i sposób stosowania zależy każdorazowo od decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków, który następnie otrzymuje wyniki tych badań. Stanowią one podstawę do określenia lokalizacji i zasięgu kolejnych badań, tym razem wykopaliskowych.
Badania na początek
Ustawodawca w zasadzie nie przewiduje, kiedy powinny być wykonane szerokopłaszczyznowe, ratownicze badania wykopaliskowe, a wiadomo, że niedługo po uzyskaniu decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej (ZRID) na placu budowy pojawia się ciężki sprzęt budowlany. Dlatego GDDKiA stara się zlecać i wykonywać badania archeologiczne jeszcze przed rozpoczęciem budowy. To duże wyzwanie mając na uwagę skalę inwestycji, za których realizację odpowiedzialna jest GDDKiA.
Zakres zagadnień i problemów związanych z ratowniczymi badaniami wykopaliskowymi jest niezwykle szeroki. Dotyczy on przede wszystkim dostępu do terenu, terminów wydawania decyzji przez wojewódzkich konserwatorów zabytków, częstotliwości odbiorów i oględzin konserwatorskich. W przypadku tych ostatnich kwestii często znaczny wpływ na terminową realizację inwestycji mają niedobory kadrowe lub sprzętowe urzędów konserwatorskich. Natomiast problem pozyskiwania dostępu do terenu badań uzależniony jest od dobrej woli właścicieli terenu.
Na końcu nadzorujemy
Ostatni etap prac archeologicznych, z którym mamy do czynienia podczas realizacji inwestycji drogowych, to wspominany już nadzór nad robotami ziemnymi. W przypadku odkrycia przez nadzór archeologiczny zabytku ruchomego lub nieruchomego, właściwy miejscowo wojewódzki konserwator zabytków, po oględzinach, w drodze decyzji wstrzymuje roboty budowlane i nakazuje wykonanie ratowniczych badań wykopaliskowych na wskazanym terenie. Odkryte przez nadzór stanowiska archeologiczne i związane z nimi przestoje prac budowlanych mają istotny wpływ na realizację inwestycji. Ten etap prac archeologicznych może generować najwięcej wydatków dla inwestora. Wynika to nie tyle z samej wartości badań, ale z wysokości roszczeń firm budowlanych.
System wyłaniania wykonawców badań archeologicznych w GDDKiA:
- tradycyjny - wyłonienie jednego wykonawcy dla jednego etapu badań (powierzchniowe, sondażowe, wykopaliskowe)
- umowy opcjonalne - wyłonienie jednego wykonawcy dla przynajmniej dwóch etapów badań, np. dla badań sondażowych i wykopaliskowych, dla badań wykopaliskowych z przygotowania i realizacji (badania ratownicze i ratunkowe)
- umowy ramowe - zawierane z kilkoma wykonawcami na konkretny typ badań lub na wszystkie: dla wybranej inwestycji lub dla województwa
Tysiące stanowisk archeologicznych
Badania archeologiczne w trakcie przygotowania inwestycji drogowej to również odkrywanie dóbr współczesnej kultury takich jak: zapomniane, porzucone i niszczejące cmentarzyska, mogiły wojenne, mogiły i pochówki pod przydrożnymi krzyżami i kapliczkami, archeologia industrialna, fortyfikacje polowe, obozy jenieckie, pola bitew gęsto rozsiane na terenie Polski.
W ciągu ostatnich dwudziestu lat na inwestycjach drogowych finansowanych przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad odkryto i przebadano tysiące stanowisk archeologicznych. Wśród nich były takie, które zmieniły nasze wyobrażenie o przeszłości, a ich wartość naukowa i poznawcza jest wyjątkowa. Nawet stanowiska pozornie ubogie, które dawniej nie cieszyły się zainteresowaniem naukowców, obecnie - badane na inwestycjach GDDKiA przynoszą znaczne korzyści naukowe.
Zupełnie wyjątkowym w skali historii Polski jest stanowisko w miejscowości Bodzia (na Kujawach), na którym odkryto pozostałości cmentarzyska elit państwa wczesnopiastowskiego. Warto również wymienić inne interesujące odkrycia. W miejscowościach Domasław oraz Dunino (oba na Dolnym Śląsku), odkryto bardzo bogato wyposażone groby datowane na wczesny okres epoki żelaza. Ponadto w miejscowości Wtórek (w Wielkopolsce) odkryto skarby monet rzymskich ukryte na terenie dawnej osady mieszkalnej.
W mazowieckich miejscowościach Krze Duże oraz Nagoszewie przebadano niezwykle dobrze zachowane pozostałości wsi z okresu średniowiecza i wczesnej nowożytności.
Ostatnio GDDKiA rozpoczęła wydawanie katalogów z informacjami o pracach archeologicznych w ramach popularyzacji informacji oraz promocji prac finansowanych przez Skarb Państwa. Dotychczas ukazały się dwa dotyczące autostrady A1 (odcinek w woj. kujawsko-pomorskim) i obwodnicy Inowrocławia.
Podczas budowy S8 na odcinku Paszków - Przeszkoda odkryto szczątki ludzkie na posesji kościoła pw. św. Klemensa w Nadarzynie. Archeolodzy odkryli, ekshumowali i zabezpieczyli szczątki ok. 3000 osób. Szacuje się, że odkryty fragment cmentarza przykościelnego funkcjonował od XVII do początku XIX wieku.
Z kolei w trakcie budowy S17 na odcinku Skrudki - Kurów Zachód przebadano plac bitwy pod Żyrzynem stoczonej z rosyjskim odziałem przez uczestników Powstania Styczniowego. Odkryto nie tylko pozostałości po stoczonej bitwie, ale także zbiorową mogiłę ok. 80 żołnierzy armii carskiej. Po ekshumacji szczątki pokonanych żołnierzy spoczęły na cmentarzu w Baranowie, tym samym na którym niemal 155 lat temu pochowano czternastu powstańców styczniowych z oddziałów dowodzonych przez pułkownika Michała Heydenreich’a „Kruk”, którzy zginęli w trakcie bitwy lub na skutek odniesionych w niej ran.
W Wiązownie pod Warszawą, także przy budowie S17, okryto pozostałości umocnień obronnych wykorzystywanych podczas dwóch wojen światowych oraz podczas Bitwy Warszawskiej z 1920 roku.
Konferencja o przeszłości
11 października 2019 r. Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju zorganizowało konferencję pn. „POIiŚ o przeszłości”, w trakcie której omówiono kwestie ochrony zabytków oraz badań archeologicznych, jak również zaprezentowano zabytki pochodzące z badań wykopaliskowych wykonanych na drogach krajowych.
